فهرست مطالب

عنوان صفحه

پیشگفتار-------------------------------------------------------------------------------------- 1

فصل اول: سرمایه و سرمایه­گذاری خارجی----------------------------------------------- 3

1-1- تاریخچه--------------------------------------------------------------------------------- 3

1-2- مفاهیم مرتبط با سرمایه­گذاری---------------------------------------------------------- 9

1-2-1- سرمایه------------------------------------------------------------------------------- 9

1-2-2- سرمایه‌گذاری----------------------------------------------------------------------- 10

1-2-3- سرمایه‌گذاری خارجی-------------------------------------------------------------- 10

1-3- طبقه‌بندی سرمایه‌گذاری و انواع آن---------------------------------------------------- 12

1-3-1- طبقه­بندی سرمایه‌گذاری----------------------------------------------------------- 12

1-3-2- انواع سرمایه‌گذاری از لحاظ مالکیت در مناطق آزاد:-------------------------------- 12

1-3-3- انواع سرمایه‌گذاری خارجي--------------------------------------------------------- 14

1-3-3-1- سرمایه‌گذاری مستقيم خارجي-------------------------------------------------- 14

1-3-3-2- سرمایه‌گذاری غيرمستقيم خارجي----------------------------------------------- 16

1-4- سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه اقتصادی----------------------------------------------- 17

1-4-1- نقش سرمايه­گذاري مستقیم خارجی در رشد و توسعه اقتصادي كشور سرمایه پذیر 17

1-4-2- عوامل مؤثر در جذب سرمایه‌گذاری خارجی در یک کشور سرمایه پذیر------------ 18

1-4-2-1- عوامل طبيعي------------------------------------------------------------------- 19

1-4-2-2- عوامل اقتصادي------------------------------------------------------------------ 20

1-4-2-3- عوامل حمايتي------------------------------------------------------------------- 24

1-5- مباني حقوقي تضمين سرمايه‌گذاري خارجی------------------------------------------- 25

1-5-1- مبانی حقوقی در عرصه بين‌المللی-------------------------------------------------- 26

1-5-2- مبانی حقوقی در عرصه منطقه‌اي و ملی-------------------------------------------- 28

1-6- تضمين سرمايه‌گذاري خارجي--------------------------------------------------------- 30

1-6-1- رويکرد رفتاری نسبت به سرمايه‌گذار خارجي در حقوق بين‌الملل------------------ 31

1-6-1-1- معيارهاي رفتار با بيگانگان------------------------------------------------------- 31

1-6-1-2- سلب مالکيت از بيگانگان در حقوق بين‌الملل عمومي---------------------------- 34

فصل دوم: کلیات مناطق آزاد------------------------------------------------------------ 37

2-1- مقدمه--------------------------------------------------------------------------------- 37

2-2- تعریف مناطق آزاد--------------------------------------------------------------------- 39

2-3- ابعاد مختلف مناطق آزاد--------------------------------------------------------------- 42

2-3-1- ویژگی‌های مناطق آزاد------------------------------------------------------------- 42

2-3-2- اهداف ایجاد مناطق آزاد------------------------------------------------------------ 43

2-3-3. پیش‌نیازهای لازم برای تأسیس مناطق آزاد----------------------------------------- 43

2-4- معرفی مناطق آزاد ج.ا.ایران------------------------------------------------------------ 44

2-5. عملکرد مناطق آزاد در سایر کشورها---------------------------------------------------- 48

2-5-1. امارات متحده عربی----------------------------------------------------------------- 49

2-5-2- ترکیه------------------------------------------------------------------------------- 53

2-5-3- هندوستان-------------------------------------------------------------------------- 55

2-5-4- چین-------------------------------------------------------------------------------- 56

2-5-5- ایالات متحده امریکا---------------------------------------------------------------- 57

2-5-6- کره جنوبی------------------------------------------------------------------------- 58

2-5-7- بنگلادش--------------------------------------------------------------------------- 59

2-5-8. عمده‌ترین دلایل موفقیت مناطق آزاد جهان:---------------------------------------- 61

فصل سوم: منابع سرمایه‌گذاری خارجی و عوامل مؤثر بر آن-------------------------- 63

3-1- ساختار اداره مناطق آزاد و پیش­شرط­های آن------------------------------------------- 63

3-1-1- ساختارهای اداره مناطق آزاد در دنیا------------------------------------------------ 63

3-1-2- پیش‌شرط‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد------------------------- 64

3-2- سرمایه‌گذاری و مناطق آزاد------------------------------------------------------------ 66

3-2-1- استراتژی‌های سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد----------------------------------------- 67

3-2-2- عوامل موفقیت سرمایه­گذاری­ها در مناطق آزاد------------------------------------- 68

3-2-3- چالش‌های مناطق آزاد------------------------------------------------------------- 71

3-3- مبانی حمایت و تضمین سرمایه‌گذاری خارجی----------------------------------------- 72

3-3-1- مباني حمایت و تضمين سرمايه‌گذاري خارجی در عرصه بین­الملل----------------- 73

3-3-2- مباني حمایت و تضمين سرمايه‌گذاري خارجی در عرصه منطقه­ای و ملی---------- 75

3-4- سازوکارهای حقوقی حمایت از سرمايه‌گذاری خارجی---------------------------------- 77

3-4-1- معاهدات بين‌المللي----------------------------------------------------------------- 77

3-4-1-1- معاهدات چندجانبه-------------------------------------------------------------- 79

3-4-1-2- معاهدات دوجانبه---------------------------------------------------------------- 83

3-4-1-3- وجوه افتراق معاهدات دوجانبه با چندجانبه-------------------------------------- 86

3-4-2- نهادهای بين‌المللی----------------------------------------------------------------- 87

3-4-2-1- مرکز بين‌المللي براي حل‌وفصل اختلافات سرمايه‌گذاري (ايکسيد)-------------- 87

3-4-2-2- آژانس تضمين سرمايه‌گذاري چندجانبه (ميگا)---------------------------------- 93

3-5- امتیازات و حمایت‌های حقوقی سرمایه‌گذاری‌های خارجی در منطقه آزاد--------------- 96

3-5-1- اصل مجاز بودن سرمایه‌گذاری خارجی--------------------------------------------- 96

3-5-2- کاهش تشریفات و سهولت امور اداری---------------------------------------------- 97

3-5-3- معافیت­های گمرکی و مالیاتی------------------------------------------------------ 98

3-5-4- تضمینات سرمایه‌گذاری------------------------------------------------------------ 99

3-5-5- تضمین عدم ملی کردن یا جبران خسارت عادلانه---------------------------------- 99

3-5-6- تضمین انتقال سرمایه و سود----------------------------------------------------- 100

3-5-7- حل‌وفصل اختلافات--------------------------------------------------------------- 100

3-6- قوانین مربوط به مناطق آزاد---------------------------------------------------------- 101

3-6-1- مقررات سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد--------------------------------------------- 101

3-6-2- مقررات مالیاتی مناطق آزاد تجاری- صنعتی-------------------------------------- 101

3-6-3- ضوابط شرکت‌ها و مالکیت‌های صنعتی و معنوی در مناطق آزاد تجاری - صنعتی 102

3-6-4- مقررات صادرات، واردات و امور گمرکی مناطق آزاد------------------------------- 104

3-6-5- مقررات کالای همراه مسافر------------------------------------------------------- 104

3-6-6- مقررات تأسیس مراکز علمی و فرهنگی------------------------------------------- 105

3-6-7- مقررات ورود، اقامت و اشتغال اتباع خارجی--------------------------------------- 106

فصل چهارم: سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد ج.ا.ایران------------------------ 107

4-1- مناطق آزاد و سرمایه‌گذاری‌های خارجی---------------------------------------------- 107

4-1-1- تنگناهای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد---------------------------- 107

4-1-2- عوامل مؤثر در جذب سرمایه‌های خارجی مناطق آزاد---------------------------- 108

4-1-3- جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی در سرمایه‌گذاری خارجی-------------------------- 111

4-2- وضعیت سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد جنوب کشور----------------------------------- 112

4-2-1- پتانسیل و مزیت‌های سرمایه‌گذاری مناطق آزاد ایران----------------------------- 112

4-2-2- مزیت‌های جغرافیایی مناطق آزاد ایران برای توسعه صنعتی---------------------- 113

4-2-3- پتانسیل‌های فرهنگی و نیروی انسانی--------------------------------------------- 113

4-2-4- فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و سرمایه‌گذاری----------------------- 113

4-2-5. امکانات توریستی------------------------------------------------------------------ 116

4-2-6- امتیازات و محدودیت‌های قانونی سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد------------------- 118

4-2-7- جمع‌بندی قابلیت‌ها و امکانات مناطق آزاد---------------------------------------- 120

4-2-8- ارزیابی عملکرد مناطق آزاد ايران------------------------------------------------- 121

4-3- موانع سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد جنوب ایران------------------------------ 123

4-3-1- موانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی------------------------------------------------ 123

4-3-2- موانع و محدودیت‌های تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری مناطق آزاد------------ 128

4-3-3- موانع سرمایه‌گذاری خارجی در ایران در دو بعد داخلی و خارجی----------------- 131

4-3-4- ریسک‌های ایران برای سرمایه‌گذاری خارجی------------------------------------- 132

4-3-5- راهکارهای حل مشکلات و موانع سرمایه‌گذاری خارجی در ایران----------------- 135

4-4- تحلیل ابعاد سرمایه‌گذاری مناطق آزاد------------------------------------------------ 144

4-5- راهکارهاي حقوقي نوين در حمايت از سرمايه‌گذاران---------------------------------- 147

4-5-1. شرط ثبات------------------------------------------------------------------------- 148

4-5-1-1- نقش حاکميت----------------------------------------------------------------- 149

4-5-1-2- ريسک‌های ناشی از حاکميت برای سرمايه‌گذار-------------------------------- 151

4-5-1-3- قابليت اجرای شرط ثبات------------------------------------------------------ 151

4-5-2- شرط التزام------------------------------------------------------------------------ 158

جمع بندی مباحث----------------------------------------------------------------------- 173

منابع و مآخذ----------------------------------------------------------------------------- 183

منابع فارسی-------------------------------------------------------------------------------- 183

منابع انگلیسی------------------------------------------------------------------------------ 190

پیشگفتار

رشد و توسعه پايدار اوضاع اقتصادي نيازمند تأمين اعتبار است. يکي از راه‌هاي تأمين اعتبار کشورهاي در حال توسعه يا جهان سوم، جذب سرمايه خارجي است. بر اين اساس، جبران عقب‌ماندگي و دستيابي به توسعه پايدار، در گرو تعامل دو گروه سرمايه‌پذير و سرمايه‌گذار است. تسريع در ورود سرمايه‌گذاري، با تضمين امنيت سرمايه‌گذاري و حمايت قانوني از سرمايه‌گذار، مي‌تواند منافع متقابل کشورهاي ميزبان و سرمايه‌گذاران بين‌المللي را تأمين کند. محدوديت‌ها و تغييرات ناگهاني مقررات دولتي، بي‏ثباتي سياسي مانند جنگ، كودتا، و غيره همگي باعث ناامنی محيط سرمايه‏گذاري شده، در نتيجه عدم استقبال سرمايه‌گذار خارجي را در بر دارد. براي تسهيل شرايط موجود به‌منظور ترغيب سرمايه‌گذار خارجی، ضروري است تا دولت‌هاي ميزبان با ايجاد محيط اقتصادي مطمئن و باثبات و تضمين سرمايه‏گذاران در مقابل خطر سلب مالكيت و بازگشت سرمايه، تضمين‌هاي لازم را بدهند.

امروزه درصد قابل ملاحظه‌اي از معاهدات دوجانبه سرمايه‌گذاري حاوي شرط التزام برای تضمين شرط ثبات در قراردها هستند. درج شرط التزام در معاهدات دوجانبه سرمايه‌گذاري به‌منظور تضمين رعايت تعهدات در سرمايه‌گذاري‌هاي سرمايه‌گذاران، يکي از راه‌هايي است که سرمايه‌گذاران با توسل به آن تا حدودي از اعمال حاکميت دولت‌ها کاسته و با اطمينان بيشتري در اين عرصه وارد مي‌شوند. براي کارآمدي نظام سرمايه‌گذاري خارجي، توافق و تعامل کشورهاي توسعه‌يافته و در حال توسعه و يا کمتر توسعه‌يافته با در نظر گرفتن کليه ملاحظات اقتصادي و حقوقي توأم با تأمين يک فضاي سياسي مطمئن و باثبات به‌منظور اتخاذ يک راهکار جهاني ضروري است. کشورهاي سرمايه‌پذير به‌عنوان ابزار توسعه، مي‌توانند نقش مؤثري را در تأمين بستر مناسب و مطمئن ايفا کنند. براي تحقق چنين امري، دولت‌ها نيازمند ديپلماسي قدرتمند توأم با درايت و سياست اقتصادي شفاف هستند. از طرفي اعتمادسازي مؤثر و سازنده در جذب سرمايه‌هاي خارجي نيز نيازمند تجديدنظر و تغيير رويه و ديدگاه‌ها در بسياري از زمينه‌هاي موجود و مطرح در کشور ميزبان است، به‌ويژه آن‌که در کشوري، عمده صنايع مهم و عمده در انحصار کامل دولت است و هرگونه تحول و حرکت در زمينه اين صنايع بسته به نگرش و عملکرد دولتمردان خواهد بود.

گاهي سايه انحصارها و اقتدارها بر تصميم‌هاي سياسي و اقتصادي حاکمان، منجر به تصويب قوانين و مقرراتي مي‌شود که مسير جذب سرمايه‌گذاري را دشوار و تضعيف مي‌کند. با وجود اين‌که در سياست‌ها و استراتژي‌ هاي دولت‌ها نسبت به سرمايه‌گذاري، از تشويق و حمايت سخن گفته مي‌شود، قوانين و مفاد آنها به‌نحوی است که هرگونه اعمال فشار بر سرمايه‌گذاران عمده را مجاز مي‌شمارد و به اهرم‌هاي سياسي اجازه مي‌دهد که در هر زمان که مصلحت و منافع اقتضا کند، نسبت به سرمايه‌گذاران تصميم‌هاي متفاوتي اتخاذ کنند. ديوان‌سالاري بسيار پيچيده و پر افت و خيز در کشورهاي کمتر توسعه‌يافته، خود عامل ديگري در سلب انگيزه سرمايه‌گذاري است. طرح‌هاي توليدي و يا زيربنايي در اين کشورها طي اجرا با تغييرات شديد مصوبات دولتي و قانوني مواجه مي‌شوند که سازگار شدن با آنها، هزينه طرح را به ناچار بالا مي‌برد. در اين کشورها، آيين‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها غالباً از حدود قانون خارج شده و محدوديت‌هاي بيشتري را ايجاد مي‌کنند. همين امر براي سرمايه‌گذاران خارجي، که در کشور خود کمتر با آن مواجه و شايد بيگانه‌اند، اثر منفي دارد.

نگارندگان معتقند که تسريع در ورود سرمايه‌گذاري، با تضمين امنيت سرمايه‌گذاري و حمايت قانوني از سرمايه‌گذار، مي‌تواند منافع متقابل کشورهاي ميزبان و سرمايه‌گذاران بين‌المللي را تأمين کند. چنانچه تضمينات لازم در حمايت از سرمايه‌گذاري، مبنايي حقوقي داشته باشد، به‌ محض بروز اختلاف يا تعرض، از طريق اعمال قانون، مي‌توان نگراني‌هاي موجود را برطرف کرد و يا به حداقل رساند.

با تشکر

علی جوکار –دانشجوی دکتری حقوق خصوصی

دکتر علی زارع – عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی